Karajâ’ân Agung Singhasari

Sè nganggit Tadjul Arifien R

Parjâlânanna Kènangrok.

Kèn Arok Sri Rangah Rajasa Shang Amurwabhumi, mènangka Rato Agung è karajâ’ân Agung Singhasari, tor sè ngadeggagi nagârâ Agung jârèya.

È dhâlem kètab Pararaton otabâ Babad Tana Jâbâ èsebbuttagi jâ’ Kènangrok aropa’agi sèttong na’kana’ katoronanna para Dhibâ sè Amorba Jâgât, kantos kaagungan  kamampoan kaangguy mertè tana Jâbâ. È bâkto jârèya pamarèntaan è tana Jâbâ kabâdhâ’an car-kalacèr, para pangrajâ karaton, Mantrè, Tamenggung tor  santana bânnya’ sè pola atèngka jubâ’, amargâ Rato Agung Prabu Kertajaya dhâri karajâ’ân Agung Kadiri ta’ kasokan mèyarsaagi dhâbuna para Brahmana. Para Pandhita Brahmana jârèya mènangka pangolona otabâ kèyaèna para ommat agâma Hindu otabâ Siwa-Buddâ, sè lakar èpadâddi panduman kaodhi’ânna magârsarè è tana Jâbâ. La-mala Prabu Kertajaya ngajâk para Brahmana sopajâ asèbâ tor nyembâ ka abâ’na, kalabân ngèdirragi kajunèlan iyâ arèya asèla è attassa konco’na tombâk sè bungkèlla èbendhem ka tana. Prabu Kertajaya langkong lèbur acakarbâ neng-sennengan kalabân nanggâ’ tabbuwân, tayubân, tandhâ’, ngènom arak, ta’ mèkkèrè kabâdâ’ânna pamarèntaanna bân magârsarèna.

Kacarèta’a, Kènangrok iyâ arèya sèttong na’-kana’ katoronanna Bâtara Brahma sè sangaja èpatoron ka bumi kaangguy mertè tana Jâbâ. Pas bâdhâ dungngèng jâ’ Bâtara Brahma èsèttong arè toron ka dunnya nyarè bâbinè’ sè pantes kaangguy nètèssagi bibit katoronan neng è gua gârbâna. Sadhâpa’na neng ka dunnya pas nèngalè bâbinè’ raddin anyama Kèn Endhok dhâri disa Pangkor sè èanggep pantes agândhu’ bibit katoronanna. Nalèka jârèya Kèn Endhok, prappa’na ajâlan kadibi’ân è tanggulla sabâ lalatèng kaangguy  ngaterragiyâ kèrèman nasè’ dhâ’ lakèna sè alako è sabâna. Pas èaddhang kalabân orèng lakè’ sè talèbât bâgus arasogân Brahmana, akolo èmmas taratas ènten, ngangguy pondhing emmas, asandhâng pènjung konèng akaton cè’ parjugâna. Abâ’na arassa kasengsem pas mèsem nangalè orèng lakè’ sè talèbât bâgus jârèya. Sang Bâtara nyemma’è Kèn Endok laju èajâk ambu ngaop, pas sè kaduwâ padhâ toju’ è attas ranggun. Saterrossa pas apapasèan kadhuwâ’ân, Kèn Endhok èromrom kantos pèkkèranna arassa ngantang ngabâng ka langgè’ kapèng pètto’. Ta’ abit pas alampa’agi buwana tarèsna, loppa dhâ’ sakolèlèngnga, adhâjung è tengga arongan, pellona nètès adhâribisân kantos lotthès, ngangsor asor loppa ka cator. Èlang rassa kettèr tor kobâtèr, sè bâdhâ coma sennengga pèkkèr sè aokèr panglèpor. 

Saèllana Kèn Endhok marè katompangan tarèsna, abâ’na aromasa ayem jemjem mèsem amargâ kasemsem. Sang Bâtara ngosap obu’na sè salsal alos agâttong è bâuna sambi ato’-koto’, sopajâ kakasèna jârèya ta’ èsèdding kalabân lalakè’ laèn tamaso’ lakèna dibi’ kantos abâ’na rèmbi’ asèl dhâri tètèsanna. Dhâpa’ ka kalakowanna lakèna sè anyama Gâjâpara dhâri disa Campara, Kèn Endok atotoran sapacrèna kaddâdiyân sè ella kalampan tor madhâpa’ bekkasanna Sang Bâtara. Malemanna Gâjâpara ngajâk ngapolong tèdung binèna tapè ètola’, kalaguwânna Kèn Endhok molè ka disa Pangkor. Ollè lèma arè dhâri kadâddiyân jârèya Gâjâpara pas sakè’ kantos dâddi talajâna pas matè. Saellana dhâpa’ ka bâktona Kèn Èndhok pas rèmbi’ bâbâji’ lakè’ talèbât bâgus, salèrana tèra’ cajâna mancorong akantha sonarra arè. Tapè serrèna Kèn Èndhok tako’ èkataowè tatanggâna pas bâbâji’ jârèya èbuwâng ka koburân.

Prandinèng jâlânna carèta, kabèndhèrrân è malem jârèya bâdâ ratona malèng anyama Lèmbong lèbât è seddi’na koburan pas nangalè ra’-tèra’, ding la èsemma’è pas bâdhâ bâbâji’ akolè’ bersè tor bâgus prappa’na nangès. Ta’ talangkè polè bâbâji’ jârèya èkala’ pas èembân, tapè pas èsemma’è bi’ Kèn Èndhok sè lakar no’-ngono’è molaè gellâ’ dhâri jâuna, laju abâlâ jâ’ bâbâji’ jârèya ana’na dibi’ asèl tètès toronna Bâtara Brahma sè èpatoro’ è guâ gârbâna. Lèmbong arassa pèrak tor bunga pas bâbâji’ èkèbâ molè kantos ènyamaè Kènangrok, akantha pessenna Kèn Èndhok. Saellana Kènangrok ella Dhibâsa pas èajâk amamalèng moso Lèmbong kantos dâddi orèng morsal, ollèna amamalèng bân arampok dhâ’-tadhâ’ èkamaèn, ngènom toa’ otabâ arak bân salaènna. Èsèttong arè Kènangrok arampok è disa Kapondhungan, è bâkto èkèppong orèng kampong, pas mènta tolong ka sèttong Brahmana sè prappa’na lèbât è jâdiyâ. Dinèng Brahmana jârèya anyama Dang Hyang Lohgawè gi’ buru dhâteng dhâri tana India. Lakar dhâteng ka tana Jâbâ kaangguy nyarè lancèng dhâri disa Pangkor tètèssa Bâtara Brahma sè dhâteng ka abâ’na  è dhâlemanna mèmpè.

Sajjegga kadâddiyân jârèya Kènangrok èkapolong Brahmana Lohgawè è padeppogânna è disa Taloka, abâ’na èajâri pan-bârâmpan èlmo kasaktèyan, kajunèlan bân salaènna. Bit-abit Kènangrok pas èajâk Brahmana Lohgawè ka Tumapèl, pas èpatoro’  dhâ’ Tunggul Ametung sè jumenneng Akuwu è jâdhiyâ. Dinèng Tunggul Ametung jarèya akaagungan dinaju anyama Kèn Dèdès potrèna Empu Purwa dhâri Panawijèn. Rajina Tunggul Amètung talèbât raddin akantha bidâddâri, salèrana nyonar sasat tèra’na pornama, socana morka’ nandhâ’agi jemjemma panggâliân, lèsanna kaolat mèsem sanajjân agândhu’ sekkel, kolè’na konèng gâddhing ngamennyor, mon atèndâk sasat nèddâ’ bilis ta’ lessa’a. Kacatora èsèttong bâkto Kènangrok tajuguk nèngalè Kèndèdès toron dhâri karèta katètèyanna, sènjângnga tasèngkap pas dhâri guâ gârbâna katèlangalan sonar mancorong kantos nyolabi dhâ’ pangabâsânna.

Kaddâddiyân jârèya ètotorragi dhâ’ Brahmana Lohgawè, pas èdhâbuwagi jâ’ bâbinè’ sè guâ gârbâna mancarragi sonar, aropa’agi tatengnger Dèwi Nariswari, sè bâkal noronnangi potra tor potrè sè bisa jumenneng Rato è tana Jâbâ. Kènangrok apangareb sopajâ bisa’a arebbu’ Kèn Dèdès dhâri rèbâ’ânna Tunggul Ametung, kalabân cara nyèdanè salèrana. È kala’ pandhâ’na carèta Kènangrok bisa matè’è Tunggul Ametung kalabân ngènjam tanangnga Kèbo Ijo, ngangguy kerrès Empu Gandring. Nalèkana jârèya Kèn Dèdès bâktonya bubut, saèllana bâbâr potrana ènyamaè Panji Anusapati.

Saongguna carèta jârèya coma aropa’agi dungngèng pamoji bân pangalem dhâ’ para katoronanna sè gi’ jumènnèng Rato è tana Jâbâ. Kobatèr kacarèta jubâ’ kalabân orèng jâ’ para pangobasana tana Jâbâ toronanna orèng ta’ bâjeng. Nojju makowat tor masègek katoronanna Kènangrok sè ajumenneng Karaton tor ngobasanè tana Jâbâ jâ’ lakar bângasèppona katoronanna Dhibâ’ sè Amorbâ Jâgât.

Tapè mènorot carètana orèng sè bâdhâ è pasèsèr dhâjâ tana Jâbâ jâ’ Kènangrok potrana Rakyan Ginantaka sè ngapolong tèdung Kèn Endhok è attas ranggun pas abâlâ anyama Bâtara Brahmana. Dinèng Rakyan Ginantaka potrana Rakyan Wirandhaka sè jumenneng Sènapati Sarwajala gi’ jâmanna pamarènta’anna Sri Maharaja Rakay I Hino Sri Aryèswara Madhusudhana Watarirajaya Kameswara sè kalonta kalabân asma Prabu Kameswara kapèng sapèsan, è karajâ’ân agung Kèdiri. Dinèng Rakyan Wirandhaka gi’ potrana Sribhupati Linggawesi Rato Agung è karajâ’ân Agung Pajajaran. Sè dimma Rato Agung jârèya gi’ toronna Prabu Kudhalèlèan Maharaja Adhimulya Rato Agung karajâ’ân Pajajaran sè marènta è taon sangangngatos ballu lekor Masèhi. Tarèka jârèya gun coma aropa’agi tarèka otabâ politik sè èator kalabân para pangobâsa karajâ’ân Pajajaran, nyoprè tana Jâbâ bâgian tengnga bân tèmor bisa èkobâsanè katoronanna. Kalabân tarèka sè alos tor tè-ngatè nyessellagi rèng-orèng sè pentèr tor junèl kaangguy abârnaè pamarèntaanna.

Saèllana Kènangrok jumènnèng Rato, pas alorok dhâ’ karajâ’ân Agung Kediri sè èbânto para Adhipati sè ta’ senneng ka salèrana Rato, bân para Brahmana sè ta’ jellâ dhâ’ tèngkana Prabu Kertajaya. Saongguna Prabu Kertajaya alok-alok jâ’ abâ’na katoronanna para Dhibâ’ sè teggu dhâri gâgâman tor ta’ bisa èsèdânè sapa’a bâi kajâbâna tètèssa Bâtara Brahma. Dhâri jârèya pas Kènangrok apangako jâ’ abâ’na katoronanna Bâtara Brama kaangguy bisa’a nyèdânè Prabu Kèrtajaya sè ojub jârèya. È taon 1222 Rato Agung Kèdiri kabun perrangnga kantos sèdâ è dhâlem kabâdhâ’ân bu’-mabu’an è pura kapotrènna. Èmolaè taon jârèya Kènangrok marènta tana Jâbâ sè karatonna anyama Kutaraja dhâri taon 1222 kantos taon 1247 Masèhi, pas èterrossagi katoronanna Kèndèdès ollèna bân Tunggul Ametung bân kantos taon 1478 Masèhi.

Nalèkana karajâ’ân agung Singhasari èparènta kalabân Prabu Kertanagârâ kantos bisa ngobâsanè sabâgiân bânnya’ polo-polo è Nusantara, mala kantos bisa mabâdhâ sasambungan rarènggân (hubungan bilatèral) kalabân nagârâ tatanggâ akantha karajâ’ân Malayu (Sumatra), Bornèo (Kalimantan), Champa (Kamboja), Tomasik (Singgapur) bân laènna. Pas saterrossa alampa’agi sambungan jâjuduwân potra-potrè kalabân nagârâ-nagârâ tatanggâ kasebbut. Kaangguy ngobâsanè sakabbiyânna lo-polo è Nusantara tantona marlowagi tarèka sè pènonjul, pas orèng sè andhi’ kacakebbân tor kajunèlan perrang akantha Arya Tadah, Arya Bânyak Widè, Kèbo Anabrang, Wirakarti sarèng salaènna.

Kacatora è nalèka taon 1289 Masèhi Kaisar Agung Khubilai Khan ngotos konkonan sè èkatowaè kalabân Jinderal Mèngki, kaangguy nyaossagi serrat dhâ’ Prabu Kertanagârâ. Tojjuânna nyoprè Rato Agung Singhasari anot tor norot dhâ’ Kaisar Kubilai Khan kalabân ngatorragiyâ obâng opet sabbân taon. Dinèng Jinderal Mèngki ngèba lâ-bâlâ panjurit sacokobbâ bân nompa’ parao sè rajâ. Èkala’ pandhâ’na carèta Jinderal Mèngki la tanduk dhâ’ Karaton Agung Singhasari bân ètarèma è mandhâpa agung sareng Prabu Kertanagârâ, èapèngè kalabân Papatè, Mantrè, Tamenggung, Santana bân pangrajâ karaton salaènna. Èbâkto Rato Agung Singhasari nampanè pas maos èssèna sèrrat jârèya, salèrana mèndâr akantha mardhâ, socana mancella’ akantha sè kalowara, bâdânna ngètèk agedder aromasa pegel. Amargâ salèrana mènangka Rato Agung sè ngobasanè tana Jâbâ bân sabâgiân Nusantara, pas èsoro anot, nonot tor asèbâ dhâ’ Kaisar nagârâ Chèna ta’ kalabân aperrang kantos atellok amargâ kabun.

Salèrana bendhu amargâ jâ’ abâ’na sèttong Rato Agung sè ngobâsanè tana Jâbâ bân sabagian lo-polo è Nusantara, aromasa èkabâbâ’agi kalabân Rato manca sè ta’ èkataoè pocok kerbungnga. Karajâ’ân Agung Singhasari ta’ tao ètompo perrang kalabân Rato Chèna apa polè pas kabun dhâri perrang, o-tao èpakon atellok pas èpakon majâr obâng opèt sabbân taon sabânnya’ bâllung polo èbu taèl emmas. Kalabân ta’ mèkkèr lanjâng Rato Kertanagârâ ngarbut abinanna pas nyander ka Jinderal Mèngki terros ngettok kopèngnga kantos caltong. Samarèna pas ètandu’ èojâ èsoro kalowar dhâri mandhâpa. Jinderal Mèngki sambi neggu’ kopèngnga sè ngalocor dhârâ, duli buru nojju dhâ’ paraona pas abâli ka nagârâ Chèna bân sabâlâna.

Pandhâ’na carèta, satanduggâ Jindèral Mèngki dhâ’ ajunanna Kaisar Khubilai Khan pas atotoran kaddâdiyân sè saongguna ta’ lèccèr sakonè’a. Mèyarsa atorra Jinderalla, Kaisar Khubilai Khan bânget bendhuna, kongsè salèrana mèra akantha dhârâ, sarta agâgerjâ sambi ngaret, astana kadulajâ padhâ ngètèk, dinèng socana wer-lowerran. Sadâjâ para Papatè, Jinderal, Sènapati tor Santana karaton pâdhâ tako’ nèngalè tèngkana Kaisar sè duka. Pas Kaisar Chèna adhâbu dhâ’ ka para Jinderalla sopajâ’â duli nabbu bendhi perrang kaangguy nompo lorok ka tana Jâbâ.

Saellana jârèya Papatèna pas marènta ka bâbâ’ânna sopajâ alampa’agi parèntana Kaisar, bendhi perrang ètabbu li-baliyân kantos ènger sowarana napa’ ka san-kassannagi. Ta’ sabâtara bâkto pas dhâteng lâ-bâlâ perrang ngèbâ sanjâta sagenna’na, peddhâng, tombâk, gulu’, jâmparèng bân paserra, kalabân bul-ombul tor pandhirâ perrang, bâ’-kobâ’ân ècapo’ angèn akanta sè nangtang moso. Para panjurit perrang sè èpamangkadâ ka polo Jâbâ èpèlè sè gâ’-sogâ’ sabânnya’ dupolo èbu orèng, èkatowaè kalabân tello’ panglèma perrang iyâ arèya Jinderal Shih Pi, Jinderal Ike Mese bân Jinderal Kau Hsing, pas èbuwâ’ kalabân saèbu parao sè jâ-rajâ.

Somber tolesan : http://ruangsejarah.blogspot.com/

Katerangan foto: dokumentasi acaraepun Prosessi Arya Wiraraja bhakto parengeden Hari Jadi Sumenep